æ, æa, æð, æf, æg, æj, æl, æm, æp, ær, æs, æt, æv, æx, æz
Æ (Œ)
Æ, adv.; in vellums also spelt e, i.e. = ę; e hverr, Blanda; þess Guðs er lifir ok e man lifa, Blanda: ea, ea standa mér augu of eld til Gunnildar, Ágrip (in a verse); freq. ey and ei, see ei, p. 117: [Goth. aiw in ni-aiw = never; A.S. â, âwa; Engl. aye]:
—for aye, ever; þat er ey eða ‘æ’ er aldregi þrýtr, Edda (Ups.) ii. 366; hans aldar mun æ vera at góðu getið, Hkm. 19; gott æ gömlum mönnum! Landn. (Hb.) 45; æ mon ek þora, Al. 2; at þeir komi þá æ til virðinga ok skiptinga, Grág. ii. 342; ef þú æ þegir, Hkv. Hjörv. 6; sýtir æ glöggr við gjöfum, Hm. 47; hygg ek at æ skyli má, Gm. 34; við vín eitt Óðinn æ lifir, 19; andspillis vanr þú skalt æ vera, Skm. 12.
2. with adj. or adv.; æ grænn, ever-green, Vsp. 19; æ góðr, ever-good, Eb. (in a verse); cp. ei-lífr, everlasting; æ hverr, [Scot. ever-ich] every man, Blanda; látum skútur várar fylgja æ hverju langskipi, every ship, i.e. each single, Fms. viii. 382; ok fór svá í vöxt, æ meðan (ever as long as) til vannsk, ix. 430; gékk hirðin sú er veginn ruddi, æ tveir jafn fram, two and two, x. 15; vóru menn greiddir til at taka þá æ sem þeir kæmi inn, ‘ever as they came in,’ i.e. one after another as they came (mod. jafnóðum og), Karl. 20; in Al. 41, hristir blóðuga e branda, read blóðuga e (i.e. æ) branda? aye shaking the bloody torches; æ jafnan, ever and aye, Sks. 193: æ ok æ, ‘aye and aye,’ ever and ever, Fms. vii. 270, Karl. 481, Mar., passim; æ æ kveða bandingja bifask, Fm. 7; æ síðan, for evermore, Nj. 16.
3. with compar.; var líf þeirra æ því veslara sem þat var lengra, Stj, 40; gljúfrin vóru æ því breiðari er ofarr var, became ever broader the higher it was up, Fms. viii. 51; lítið vindgol svá at merkit hóf æ (i.e. æ meir) frá stönginni, 382; æ sem fyrst, the soonest possible, Stj. 221; þú ert æ vístastr vera, the ever-wisest, i.e. by far the wisest, Vþm. 55; ok var Jómsvíkingum borit æ fullast, aye the fullest cup, i.e. the fullest cup was aye handed to them, Hkr. i. 231.
4. hvat er hér Atli æ Buðla son, ‘whatever’ i.e. whatever is then the matter with thee? Gkv. 3. 1.
II. neg. never, for n’æ, Goth. ni-aiw; æ menn hann sjálfan um sjá, Vþm. 36.
æ, interj. dolentis; the oldest form was ai (aï), q.v.; [Germ. au, au au; but also ai, so used by Goethe, ich sterbe ai! exactly as in old Icel., cp. Grimm’s Dict. i. 199; cp. Gr. αἴ αἴ]:
—ah! hann braut rif sín ok lesti öxlina, ok kvað við, ai ai! crying ah ah! Þorf. Karl. 390, v.l.; göróttr er drykkr inn, ai! Sæm. 118 (certainly so, see p. 41, col. 1 at the bottom); æ þat er veinon, Skálda 171: there is a curious play on the words á, sounded ā (ovem) and aï,—‘hrútr’ segir hann—þó mun eigi of skipat til ánna (the ewes, gen. pl.) þeirra er þer nefndut í gær, jarls-menn, þá er þér fenguð áverka, Fms. xi. 149: at the present day the sound made by Icel. crying out from pain is written æ, sounded aï; whereas the Dan. is aü, as in Germ.
æa, að, to say ah! to cry with pain; hón æar og hljóðar.
ÆÐA, i.e. œða, d, [óðr], to rage; þá frá ek él it ílla æða, Jd. 31: mostly,
II. reflex. æðask, to become frantic, furious; hestrinn æddisk, Fms. viii. 352, v.l.; þá æddisk hann ok sleit sundr reipin, Edda 26; þat (the horse) æðisk við, Sd. 177; þá æðisk svá dýrit, at …, 655 xxx. 5; þá æddusk þeir af angri, Str.; þeir æddusk fyr einni konu, Sól. 11; þá æddisk hann ákafliga, Barl. 105; eigi æðumk ek né ærumz, Post. 263.
ÆÐI, i.e. œði, f. [óðr, adj.; Germ. wuth], a rage, fury; þá var hann gripinn af œði mikilli, 623. 12; œddisk hann … ok í þeirri œði, Barl. 105; Rannveig spratt upp af æði mikilli ok mælti, Nj. 119; hvert sinn er skjót æði eðr reiði hljóp á hann, Fms. i. 15; snú heldr upp á mik æði þinni, Al. 42; reiði mín kveykir eld í œði sinni, Sks. 634; æði er úlund, Edda 110; ef reiði er eigi stillt, snýsk hón í œði, Hom.
2. madness, frenzy; ef menn sanna œði á hánum, þá bindi sá sem vill at úsekju, Gþl. 148, 150, K.Á. 214; þurs ríst ek þér, ergi, æði ok óþola, Skm. 36: the name of a spell-rune in Hdl. 46, read rannt at ‘Óði’ (Bugge’s emendation).
æði, i.e. œði, n. [óðr, m.], nature, disposition, mind, also manners, Lat. indoles; segðu þat, ef þitt œði dugir ok þú vitir, Vþm. 20; fremðar æði, Hallfred; grunlaust æði, Ad. 2; góðs æðis, of good manners, goodwill, kindness, Hm. 4; at hann er í æði sínu rétt sem aðrir menn, Nj. 13; var hann eigi í æði sem aðrir menn, Krók. ch. 7; læti heitir æði, Edda 110; hann hafði miök á sér kaupmanns æði, Fs. 24; hann var leikinn ok hafði ungmennis æði, Fms. vii. 291; þat er ekki við þitt æði, it does not suit thee, Ld. 298; þat er meirr við þitt æði, Grett. 143 A (hæfi, id.); hún var við hans æði, she was a match for him, Fas. i. 143; hand-æði, lát-æði.
æði-, i.e. œði, in compds:
æði-fullr, adj. furious, Barl. 137.
æði-regn, n. a furious rain-storm, Eb. (in a verse).
æði-samliga, adv. furiously.
æði-stormr, adj. a furious gale, Barl. 38, Art. 112.
æði-straumr, m. a furious current, Art. 66.
æði-veðr, n. a furious gale, Eg. 195, Ld. 286, Ó.H. 18.
æði-verkr, m. a furious pain, Barl. 52, Bs. i. 340, Gullþ. 9.
æði-vindr, m. a furious gale, Barl. 150.
II. in mod. usage æði-, with adjectives = very;
æði-sterkr, það er æði-heitt, very hot;
æði-kaldr, bitterly cold;
æði-mikið, very much.
æði-kolla, u, f. an eider-duck, very freq. in mod. usage instead of the single æðr, q.v.
æði-kollr, m. a nickname, Landn.; it prob. meant the eider-drake, cp. the preceding word.
æðr, i.e. œðr, adj. [from vaða, óð], fordable; áin var ó-œð, Bs. i. 349; hón (the river Rhine) var eigi œð, ok engi var brú eða farkostr yfir, Karl. 41.
ÆÐR, f., dat. and acc. æði, pl. æðar, æðir, Barl. 72; sannri lífs æð (dat.), 84; in mod. usage this word is a regular fem. nom. æð, dat. and acc. æð; thus also in old writers; hverja æð (acc.), Pass.; heit lífs-æð, 24. 12; but in plur. æðar, 48. 9, 10: [A.S. âdre; O.H.G. âdara; Germ. ader; Dan. aare; Swed. åder]:
—a vein; æðr sú er pulsus heitir, Al. 161; blóð hans var allt ór æðum runnit, Fas. i. 426; æði (dat.) rennandi ok keldu, Barl. 165; Hrafn tók henni æða-blóð í hendi, í æði þeirri er hann kallaði þjótandi, Bs. i. 644; æðarnar, Al. 23, 25; þær æðar, andblásnar æðar, Skálda 169.
2. metaph., allar æðar undir-djúps, 623. 33; æði (dat.) eðr brunni, Stj. 30; andalegri æði, id.; ein harðla fögr æðr eða brunnr, Stj.; upprennandi æðar (gen.), 15; með tilsogligum æðrum (i.e. æðum), Sks. 628 B:
líf-æð, an artery;
slag-æð, the pulse;
æða-blóð, n. a blood-letting, Bs. i. 644.
æðr, f., acc. and dat. æði, [Engl. eider; see dún], an eider-duck, Skálda (Gl.); gæs, andir né æðar, Grág. ii. 347; þú sátt val bera æði í hamra, Fas. i. 485 (Hb.); svá var mörg æðr í eyjunni, at varla mátti ganga fyrir eggjum, Þorf. Karl. 412.
compds:
æðar-dún, m. eider-down,
æðar-varp, n. the egg-laying and hatching of eider-ducks:
in local names, Æð-ey, in north-western Icel.; whence Æðeyingr, m. a man from Æ., Sturl. ii. 142.
æðra, u, f. [no doubt derived from æðr, f., which word originally meant nerves and veins]:
—fear, despondency, despair; verðit vel við ok mælit eigi æðru, Nj. 200; svá at þeir megi eigi á oss finna æðru, Ó.H. 214; þá kemr æðra í brjóst Þorkatli, Fbr. 37.
æðru-orð, n. a word of fear; in the ancient code of honour a man was never to utter a word of despondency or fear, to do so was thought to be ill-omened; engi maðr skyldi þar æðru-orð mæla eðr kvíða, hvegi úvænt sem þeim hyrfði, Fms. xi. 76; enginn flýði ór sínu rúmi eðr mælti æðru-orð, i. 421; ‘vér munum allir Óðin gista í kveld,’—þatt eitt æðru-orð mælti Hjálmarr, 422; eigi man ek þá lög Jómsvíkinga ef ek kvíði við bana eða mæla ek æðru-orð, eitt sinn skal hverr deyja, Fms. xi. 148.
æðrask, að, to falter for fear, lose heart; þó er þat dýr svá, at ek hefi nokkut helzt æðrask við at eiga, Fms. ii. 101; minnr æðraðisk hann at fara úr landi ok sækja eign sína en þú görir nú, 245; þú æðrask mikinn mann en gambrar yfir litlum, Glúm. 332; eigi skyldim vér nú æ. of mjök at leggja til bardaga við Ólaf konung, Fms. x. 346; ok varð þat drjúgara at þeir æðruðusk, viii. 376; en ef vér æðrumk nú nokkut, þá …, Ó.H. 214; kalla ek þann ykkarn ekki at manni vera, er nokkut æðrask í því, at vér takim hann af lífdögum, ef hann ferr í hendr oss, 61.
ÆÐRI, i.e. œðri, compar. higher, superl. œztr, highest (spelt eozt, Rb. 1812. 51; the mod. spelling is æðstr); it has no positive: [this word is the same as the Goth. auhuma, auhumists, h and þ being interchanged; the usages in the Icel. N.T., when compared with the Goth., shew the identity of the words beyond doubt, e.g. æðstu prestar, Matth. xxvi. 59; sá æðsti prestr, 63; þeim æðstu prestum, xxvii. 3; þeir æðstu prestar, 6, 20: with which cp. ahumists gudja in Ulf.: þess árs æðsti prestr, John xviii. 15 (where Ulf. ‘ahumists’ weiha)]:
—higher, highest:
I. in a local sense; uppi ok niðri leitaða ek æðra vegar up and down I sought for the higher road, Sól. 52; á bekk annan þann er æðri var, Ld. 294,—in the old halls the two sets of benches were technically called the æðri, the higher, and the ú-æðri, the lower; as also æðra öndvegi and ú-æðra öndvegi, the upper and lower high-seat, passim: þeir náðu uppgöngu ok urðu æðri, higher, Fms. x. 412; ef leysings leysingr verðr veginn, ok á inn æðri (the former, Germ. jener) þar sök ok bætr, Grág. ii. 71; in all other places used,
2. metaph. higher in rank or dignity; heilagir englar, aðrir eru öðrum œðri, ok öfundar engi annan, Greg. 37; œðri tign, Eluc. 12; œðri kraptr, Sks. 25; tólf hofgoðar vóru œztir, Hkr. i. 6; askr Ygdrasils hann er œztr viða, Gm. 44; biskupa allra er páfi œztr, 415. 5; þeim sveini er œztr væri, Heiðrekr segir, Haralds son vera œztan, Fas. i. 526; œztr ok mest virðr, Fms. i. 247; fyrstr eðr êdzstr (sic), Sti, 278, v.l.; hit œzta hof í Gautlandi, Fms. x. 252; inni æztu Guðs þjónustu, K.Á. 36; þar er œzt kirkja Benedikti, Symb. 25: the word is still in freq. use both in speech and in writing, see the references above from the Icel. N.T.
æfa, ð, [Germ. üben; Dan. öve], to exercise, quite a mod. word:
æfing, f. an exercise.
æfa or æva, adv. abbreviated for æva-gi (= ever-not), like ei for ei-gi:
—never; eina ögr-stund, æva skyldi! Vkv. 39; Gísli kvað þá vísu, er æva skyldi, G. said a verse that he never should (= hvað aldrei skyldi verit hafa), Gísl. 33: freq. in poetry, Skm. 26; æva til snotr sé, Hm. 53; æva ekki, never, Akv. 39; þó hann æva hendr, Vsp. 38; sá er æva þegir, Hm. 28; er ek æva kennig, 164; hví hlær þú æva? Gkv. 3. 1; jörð fannsk æva, Vsp. 3; er hón æva grét, Akv. 38; hverr æva þegir? Gsp.; far þú nú æva, Gg. 15.
æfa-gi or æva-gi, adv. never; knákat ek segja aptr ævagi, þú ert ölðr of heitt, Hým. 32; enn ósviðr maðr kann ævagi síns um máls maga, Hm. 20.
æfar- or ævar-, a later form for afar, see p. 5, col. 2. bottom:
—very, exceedingly;
in compds:
ævar-ílla, very ill indeed. Fms. i. 150; æfar-íllt, Karl. 404, 529;
ævar-vel, very well, Fms. xi. 249, Ísl. ii. 131, Fb. iii. 401;
ævar-reiðr, very wroth, Mirm.;
ævar-gamall, ‘stone-old.’ exceeding old; ævar-langt, Þiðr. 165.
ÆFI, f., indecl. and without plur., gen. ævar, N.G.L. ii, is quite exceptional: [Ulf. aiws = αἰών; O.H.G. ewa; Gr. αἰών; Lat. aevum]:
—an age, era, and esp. a life-time; hann var konungr yfir Noregi langa æfi, a long time, Fms. i. 1; hann leitaði langa æfi við at drepa hann, Rb. 382; lengi æfi, for a long time, Rd. 291; hélzk þat allt um hans æfi, Eg. 268; þau tíðendi er görðusk um æfi Ólafs konungs ens helga, Ó.H. (pref.); Þorgnýr faðir minn var með Birni konungi langa æfi … stóð um Bjarnar æfi (reign) hans ríki með miklum styrk, 68; á síðasta vetri konungs ævar, N.G.L. ii; á öndurði æfi e-s, Ver. 71; lauk svá hans æfi, Róm. 156; lengi ævi minnar, Fas. i. 542; inn fyrra hluta æfi sinnar, Fs. 3, Fær. 16; alla æfi síðan, Nj. 246; þá er upp leið á æfi Gyðinga … þessa heims ævi, Rb. 392; segðu oss æfi vára ok langlífi, Landn. (Hb.) 77; vil ek at þú segir nökkut frá æfi þinni, Fb. i. 134; ennar fornu æfi, in the old era, Hom. 140; inni fornu æfi, Ver. 59; í inni nýju æfi, in the new era, id.; ef sú æfi stendr nökkura stund, Sks. 347; enginn veit sína æfi fyrr en öll er, a saying, Vídal. ii. 143: the allit. phrase, um aldr ok æfi, for ever and ever, N.G.L. i. 41, and in mod. usage; also, aldr ok um æfi, D.N. iii. 34, 35.
2. a life, story, = æfi-saga; æfi Noregs konunga, Orkn. 86, Fms. xi. 179, 206, 343, Ó.H. (pref.); at hans sögu er skrifuð æfi allra lögsögumanna á bók þessi, Íb. 16; fyrir útan ættar-tölu ok konunga-æfi, 1; ríta hefi ek látið frá upphafi æfi konunga þeirra er …, Ó.H. (pref.)
æfi-dagar, m. pl. life-days.
æfi-langr, adj. life-long, = æfinligr.
æfi-ligr, adj. (æfi-liga, adv.), for ever, = æfinligr, Stj. 115, 209, 431.
æfi-lok, n. pl. life’s end, death, Nj. 282, MS. 655 ii. 1, Skíða R. 203; Al. 36, Fms. v. 181.
æfin-lengd, f. a life’s course, Str. 65.
æfin-liga, adv. for ever, Dan. evindeligen, Fms. i. 140, x. 13, Stj. 64, Gþl. 3, freq. in mod. usage.
æfin-ligr, adj. (euenligr, Stj. 7), everlasting, Fms. x. 114, Stj. 46, 279; land ok þegna ok æfinligan skatt, Fms. x. 114; chiefly in a secular sense, eilífr being used in a spiritual and eccl. sense.
2. lasting for life; skal sú skyld vera æfinlig, ok svá eigi síðr eptir þinn dag, Fær. 25.
æfinn or ævins, adj. [= Goth. aiweins = αἰώνιος], everlasting; prefixed in allit. phrases, um aldr ok ævins-daga, life-days, D.N. v. 533; til ævins skiptis, everlasting division, D.N.; aldr-sáttr ok æfin-sáttr. i. 200; aldar trygðar ok æfin-trygðar, Grág.; æfin-rúnar ok aldr-rúnar, life-runes, the mysteries of life, Rm.; æfin-lengd ok ellidómr, life’s length and age, Stj. 65; cp. also æfinligr.
æfin-rúnar, f. pl., see æfinn, Rm. 40.
æfin-sáttr, adj. ‘ever-agreed,’ for everlasting peace, a technical law term in concluding a peace, D.N. i. 200.
æfin-trygðir, f. pl. an everlasting truce. Grág.; similar to the preceding word.
æfin-týr, n., mod. form æfin-týri; in old writers it is also used masc., þann æfintýr, Fb. i. 207; einn æfintýr, ii. 136; þessi æ. sem nú var lesinn, Karl. 551: [a for. word, appearing about the end of the 13th century; from late Lat. adventura; Germ. abenteuer; Dan. eventyr; see Dietz]:
—an adventure; vita sitt eptir komanda æ., their future life, Stj. 7; þau tíðendi ok æ., 64; auðna ok æ., 202; sumir flýðu fyrir ljóðæsku eða nokkar æfintýr, adventurous exploits, Fas. iii. 3, Pr. 381, Fb. ii. 136.
II. a tale; diktandi sér eitt ævintýr, Stj. 135; segja mín æfintýri, to tell my tales, Fas. iii. 389.
2. a romantic tale = Germ. mährchen; látum heldr leika tenn á litlum æfintýrum, Skíða R., cp. Fb. i. 207, and so in mod. usage; opp. to a historical story, e.g. the title of Ízlenzkar Þjóðsögur og Æfintýri, by Mr. Jón Árnason.
æfi-saga, u, f. a biography, Fms. i. 190, iii. 63, Fær. 63; í æfisögu Noregs konunga, Fms. xi. 211 (v.l.), freq. in mod. usage.
æfr, i.e. œfr, adj. [afar, of], vehement, angry, chafing; æfr í skapi, Fms. i. 75; ýgr ok æfr, xi. 8; íllr ok æfr, Landn. 235, v.l.; hann görðisk íllr ok æfr við ellina, Eb. 52 new Ed., Fms. iii. 95; æfr ok ærr, iv. 142; æfr maðr (Ed. æfi-maðr), a violent man, Bret.
æfrinn, adj., see ýfrinn.
ægi-geisli, a, m. an awful glance, of the eye, Ad.
œgi-liga, adv. terribly, threateningly, Róm. 325, Fms. x. 83 (in a verse).
œgi-ligr, adj. terrible, awful, Lex. Poët.
œgir, m. one who frightens, Lex. Poët., Fms. vi. (in a verse), Gm. 45, Hkv. 1. 54; this word is no relation to the following word.
ÆGIR, m., thus, not œgir, as is shewn both by the spelling of vellums and by ancient rhymes, as ægir and frægr in a poem on king Canute: [ægir is an old mythical word, the root of which is not to be sought for in the Norse languages, for it is much older; it may be akin to the Gr. ὠκεανός, both being derived from some Indo-European root; A.S. eagor, the sea; it still survives in provinc. Engl. for the sea-wave or Bore on rivers, ‘have a care, there’s the Eager coming,’ Carlyle’s Heroes, p. 198]:
—the sea, ocean, main; hver eru sævar heiti?—heitir marr ‘ægir,’ etc., Edda 100; ægi lægja, to calm the sea, Rm. 40; eldr, veðr, ægi, jörðu, 625. 178; sér hón upp koma öðru sinni jörð ór ægi, Vsp.: gold is ægis bál, eldr, see Lex. Poët.: the word is a favourite with poets, ancient as well as modern, esp. in the ballads and rímur; in prose it only survives in a few phrases and compds, sól gengr í ægi, the sun sets in the sea (cp. ganga til viðar), Fms. ii. 302, v. 169; sól skundar í æginn, Al. 67.
II. mythol. the giant Ægir, the husband of Ran (answering both to Okeanos and Poseidon of the Gr. legends), Edda:
Ægis-dætr, the daughters of Æ. = the nine Okeanidae, Edda 101, Hkv. 1. 26; as to the banquet at Ægir, cp. esp. the poem Lokasenna and Hým.:
Ægis-bróðir, the brother of Æ., i.e. Wind, Fire, or Sea. all three being the sons of the giant Fornjót:
in local names, Ægi-síða, in the north of Icel., Landn.
ægi-sandr, m. sea-sand; þótti komit eigi únægra enn ægi-sandr, Ver. 18; fjölgandi sem þann ægisand er eigi fær talt, Stj. 183; sem himinstjörnur eðr ægis-sand, 133:
in mod. usage ‘ægisandr’ is the fine sand on the shore of the ocean.
Ægis-dyrr, n. pl. ‘Oceani ostia,’ the name of a Dan. river, mod. contr. Eider, Fms. xi. 28, 31, Symb. 15.
ægis-hjálmr, m. a helmet of terror; the word is explained under hjálmr (3), q.v.
Ægisif, f. a Norse popular name for the Αγία Σοφία in Constantinople, Rb., Symb., being an imitation of the word as spoken by the Greeks of the 11th century; the Norsemen on hearing the word from the mouth of the Greeks seem to have thought of their own heathen goddess Sif.
ÆGJA, i.e. œgja, ð, [óg-], to scare, frighten, with dat.; sú mær ægði dýrinu með litlum dúki er hón hafði í hendi, Bs. i. 199; ægja e-m píslum, to threaten with tortures, Greg. 38; hón œgði mér af afbrýði, Gkv. 1. 10; þær œgðu mér járnlurki, Hbl. 39.
2. to make terrible, exaggerate; mjök hafa þessir ægðir verit í frásögnum, made more terrible than they are, overrated, Fas. ii. 206, 211; eigi hefði sú för ægt enum fyrrum frændum mínum, i. 450; ægir mér ekki þetta fégjald, Fms. xi. 285; þeir kváðu sér eigi ægja mundu at ráða at Birni, Bjarn. 47; er eigi þat at þér ægi við mik at berjask, Glúm. 332; ok væntir ek, sagði hann, at þá muni vel duga, en nú agir (sic) við svá, Fb. iii. 449.
3. the phrase, öllu ægir saman, to be mixed together pell-mell.
œgr, adj. = ýgr (q.v.), terrible; lœkr, ‘œgr,’ Skálda 178, Lex. Poët.:
vicious, Guð gaf ekki ægum uxa-horn, a saying, Vídal. ii. 83; cp. mannýgr.
ÆJA, pres. ær; pret. áði; part. áit or átt; the mod. form is á, pres. ái, pret. áði, áð:
—to bait, rest; eigi skal maðr æja í engi manns, útlagr verðr hann of þat ef hann ær, Grág. ii. 233; en er hann kom skamt frá ánni, syfjaði hann mjök ok bað hann þá æja þar, Nj. 94; þeir aðu í Kerlingardal, 252; stigu þeir af hestum sínum ok ætluðu at æja, Fms. i. 273; hér munu vér af baki stíga ok æja, Lv. 20; þeir sá einn dag at tíu menn áðu í enginu, … ílla þótti þeim gört at æja í engjum manna, … áðir þú hestum þínum í engjum mínum, Fs. 51, 57; þótti þar mál at æja farar-skjótum sínum, Mar.; æja eykjum sínum í annars manns landi, Jb. 247; einn dag er Illugi áði hesti sínum, Fbr. 48 new Ed.; þeir kröfðu dagverðar ok æja hestum sínum, Eg. 564; þeir láta taka niðr hesta sína ok æja, Ísl. ii. 482; ok er þeir höfðu átt (áit?) um stund, 349.
æla, d, [áll], to belch; ælir vatn þar er ‘álar’ falla, water belches, Skálda (in a verse).
2. to throw up, vomit; æla öllu upp.
œli, a, m. (mod. auli) an idiot, simpleton; œli telsk þar er ólu ósnotran mann gotnar, Skálda (in a verse); in mann-æli, q.v.: the mod. form auli occurs in Skíða R. 185; þú ert mesti auli! aula-legr, aula-skapr, correct thus in p. 34. col. 2.
æligr, adj. [Swed. elak] vile, wretched; sama ælig mér klæði, vile clothes befit me, Fas. i. (in a verse); ælig er sú fórn, Hom. 191 (Ed.); þeir drápn allt þat sem var afleitt eða ælikt (ellkt, v.l.), hrumt eða herfiligt, Stj. 456; mér þinni æligri ambátt. 484.
æli-ligr, adj. [ala, ól], fit to be brought up, Eb. 116 new Ed.
æ-lífr, adj. = eilífr, q.v.:
æ-líflega, adv. = eilífliga, eternally, D.N. i. 8, N.G.L.
ÆLL, i.e. œll, adj. [ala, ól], fit to be fed or harboured, of an outlaw, Grág. i. 311, ii. 10; ú-æll, ó-æll, of an outlaw that must not be fed. Grág. passim.
æmta, i.e. œmta, t, = ymta, [Engl. utter], to mutter, utter; jarl æmti því lítt, Fms. ix. 289; kerlingiu œmtir við innar í húsinu … hvat ferr þar nú segir hón, Ísl. ii. 342; þótti honum hann fár við verða ok æmta sér lítt, to utter little, Sturl. iii. 313,; þögðu allir, en er hann sér at enginn æmti honum, Háv. 5 new Ed.; ok æmtir honum hvárki vel né ílla, Finnb. 218.
ÆPA, i.e. œpa, t or ð, [óp; Ulf. wopjan; A.S. wepan; Engl. weep, etc.],
to cry, scream, shout; Skamkell æpti upp, Nj. 82; bónda-múgrinn æpti ok kallaði, at þeir vildi hann til konungs taka, Fms. i. 21; þá œpta þeir miklu hærra ok kváðusk, Sks. 653 B; æpa at e-m, Eg. 189; æpa her-óp, sigr-óp, 80, Fms. viii. 142, Sturl. iii. 178:
to cry, barnið efði (i.e. æpði) á leið fram, Bs. i. 342; úlfi hæra hygg ek þik æpa munu, ef þú hlýtr af hamri högg, Hbl. 47.
ÆR, f., gen. ær, dat. and acc. á; pl. ær, gen. á, dat. ám; with the article, ærin, ánni, ána, ærnar, ánna, ánum: older forms with changed vowel occur in ancient vellums, ́, ́na, ́nni, Bs. i. 334. ll. 2, 12, 13; dat. ́um, Grág. ii. 305: [A.S. eowe; Engl. ewe; Lat. ovis; Gr. ὀίς]:
—a ewe; ein ær, ærin, Grett. 137, Bs. i. 330, 334; ær ok lamb, N.G.L. i. 59; sá er ́na á, Grág. i. 417, 418; á (acc.) blœsma, 427; lömb undan um, Grág. l.c.; ef dilk-ær eru, ii. 304; ef þeir selja ær til osts, 309, Fms. xi. 149; kýr ok ær, Nj. 236; höfðu ærnar gengit í brott, Fbr. 49; cp. á-sauðr, á-högg, á-bristir.
æra, ð, eira in Ld. 204, Fms. vii. 244. Sturl. i. 72, iii. 103, is evidently the same word, ei = æ, and different from eira, to spare: [from ár = an oar]:
—to row, pull; æra undan e-m, æra verðr með árum undan dólga fundi, Skálda (in a verse); rétt er at flýja ok undan at æra, Post. (Unger) 242; see eira, p. 123.
æra, ð, [ár = a year], to give a good crop, impers.; því veldr ár at ærir akr (acc.) búmanna spakra, Skálda (in a verse).
æra, u, f. [a borrowed word; A.S. âre; O.H.G. êra; mod. Germ. ehre; Dan. ære]:
—an honour; the word, appears first about the end of the 13th century; Guði til æru, N.G.L. ii. 469; lof ok æra, MS. 302. 169; lof ok dýrð, heiðr ok æra, Magn. 428; engrar æru verðr, Fas. iii. 430; sæmd ok æra, Mar.
2. in mod. usage also as a law phrase, a civil honour or privilege: in the Middle Ages a person could be sentenced to lose his ‘æra,’ a kind of civil or social outlawry, cp. Gr. ἀτιμία; hann misti æruna, var dæmdr ærulaus.
compds:
æru-fullr, adj. worthy, 732. 15.
æru-lauss, adj., Germ. ehrlos (see æra 2).
æru-leysi, n. loss of the æra; það er æruleysis-sök.
æru-ligr, adj. honourable, 732. 13.
æra, ð, to honour; æra ok sæma, Norske Saml. v. 133.
ÆRA, i.e. œra, ð, [órar], to madden; hvern tíma sem íllr andi ærði Saul, Stj. 469; it ellra barn má œra hit œrra, Skálda 162: œrir huginn, Hom. 53, Al. 154.
II. reflex. to run mad, run wild, Mart. 118, Fms. vii. 187; en þér munduð. allir ærzk hafa, Landn. 180; ærask nú hestarnir báðir, Nj. 82: ærðr, Flóv. 22.
ærðr, part. oared; in compds.
œri, compar. the younger:
œrstr, the youngest; see ungr B, p. 654.
æri-liga, adv. furiously, madly, Fbr. 173, Gísl. 49.
æri-ligr, adj. mad, Hom. 169.
æringi, a, m. a merry-maker; hann er mesti æringi.
ÆRINN, i.e. œrinn, adj. = ýrinn, yfrinn; sár þat er ærit mundi eitt til bana, Eg. 107; ærnir gestir. Fs. 15; œrna staðlausu stafi, Hm. 28; œrnu fé, 68; vín ærit, Rb. 572; þóttusk frændr mínir œrit hafa, have enough of it, Fms. xi. 91; ærinn storm, vi. 437; í ærnu tómi, viii. 88; ærin þurft, 55; er þat ok ærit eitt, at …, it is quite sufficient, decisive, that …, Grett. 182 new Ed.: til ærins, sufficiently, Róm. 302; ærit fagr, fair enough, Nj. 2; ærit gott, 282: the saying, vera sér einn ærinn, to be self-sufficient, Mkv.; ok þykkjask sér einir ærnir, Fms. vi. 226; vita hvárt hann væri sér þá einn ærinn, xi. 267; at ærnu, sufficiently, Blas. 43; er vinnask mætti at ærnu þúsund manna, 623. 21; ærna vel, very well, Fas. iii. 416.
ær-ligr, adj. honest.
ærr, i.e. œrr, adj. [órar], mad, furious; œr ok örvita, Hkv. 2. 32, Ls. 21, 29; þrællinn lét sem hann ærr væri, Landn. 65: œrr maðr, a mad-man (óra-verk), Grág. ii. 64; œrir vitkask, Hom. (St.): allit., æfr ok ærr, Fms. iv. 142; óðr ok œrr, vi. 337.
-ærr, adj. -oared; in compds.
ærsl, n. pl. frenzy, madness; taka ærsl, to take a mad fit, run mad, Landn. 118; tók hann ærsl ok dó litlu síðarr, Ld. 54; hver ærsl eggja þik, konungr. Al. 77: at hann görði þat eigi í ærslum, in fits of madness, Sks. 707; hann unni henni svá með ærslum, at ríki sitt fyrir-lét hann, Hkr. i. 102: stormr mikill með ærslum, a violent gale. Fms. x. 135.
ærsla-fullr, adj. raging, railing, Stj.
ærsla-læti, n. pl. ravings, Fas. iii. 499.
ærsla-sótt, f. madness, N.G.L. i. 383.
ær-staða u. f. a sheep-walk, B.K. 81.
ært, n. adj. [ár = a year], in the phrase, vel ært, ílla ært, a good, bad year or season; oss er sagt at hér sá vel ært, Ó.H. 113; ef vel er ært, MS. 134. 70; þá var ært ílla í landi, Nj. 10.
ærtog, ertog, see örtog.
ÆS, f., pl. æsar; [prob. a contr. form; cp. A.S. efese; cp. efsa; Swed. ofsing]:
—the outer border, edge, esp. of a shoe or skin; rifjaði hann saman varrarnar ok sleit ór æsunum. Edda 71; freq. in mod. usage, but only of shoes, and in the phrase, spyrja einn út í allar æsar, to ask one questions most minutely; or also, kunna, vita út í æsar, to know all about a thing.
ÆSA, i.e. œsa, t, [this word might by way of contraction be akin to A.S. egisa, egsa, = terror, a word otherwise unknown to the Scandin. tongue, were it not for the root-vowel œ instead of æ]:
—to stir up, excite; vindr æsir eld, Edda 13; œsti ok upp vakti hue; konungs sonar, Barl. 155: æsa e-n fram, to egg on, Rd. 280: œsa úfrið, to stir up war, Fms. x. 300:
impers. œsti storminn svá, at … 135.
II. reflex. to be stirred, to swell, of wind, waves, and the like: vötnin æstusk ákafliga, Stj. 58; má þar ekki fara stórskipum nema þá er vötnin œsask mest, Ó.H. 18; eldr nam at æsask. Fas. i. (in a verse); hestrinn æstisk (run wild) ok hljóp í brott, Fms. viii. 352; hjörtrinn æstisk mjök undan hundunum, Fas. iii. 274; hann œstisk af harmi, Sks. 52 new Ed.:
part., hefir fólk þetta farit æst ok rasanda, Fms. xi. 275; hans reiði œstisk, Barl. 94; hugr hans œstisk með mikilli reiði, 143.
æsi-, i.e. œsi-, in compds, violently, æsi-mikill, Karl. 492; œsi-hvatligr, 501:
with nouns, æsi-frost, a sharp frost, Bs. i. 360; æsi-fólska, Flóv. 36; æsi-gnýr, Pr. 371; æsi-kaldr, Lex. Poët.
æsi-liga, adv. violently, furiously; æsiliga reiðr, Fb. i. 252; falla vötnin æsiliga, Ó.H. 17; ríða æsiliga, Eb. 62; fara æ., Eg. 114; blæddi æ., Bs. i. 306.
æsi-ligr, adj. vehement, Barl. 56; æsiligr harmr. Mar.: æsiligt mein, Bs. i. 116; sullr æ., 345; æsilig sótt, 308, 318; æsiligr vatna-gangr, Stj.; æsilig gerð, fermentation, Bs. i. 340.
æsing, f., or æsingr, m. vehemence, fury; Jökull tók þá í annat sinn æsing sinn enn mikla, Fs. 48; mikil æsing, Stj. 192; þar fylgði aldri æsingr né van-stilli, Bs. i. 106; með svá miklum æsingi, at meðan þess háttar æ. stóð á, 746.
æsír, m. an inciter, stirrer, ringleader, Fms. viii. 57.
ÆSKA, i.e. œska, u, f., œrska, Barl. 199; ærska and Irskum make a rhyme, Fms. vii. (in a verse); spelt eoska, 645. 110; [from œri, compar. of ungr, q.v.]:
—youth, childhood, Lat. juventus, Fms. vii. 220; hvárki œska né elli, 677. 3; veldr elli mér enn œska þér, Korm.: frá æsku til elli, Mar.; í æsku, Fms. i. 155, Grág. i. 278, 281, Sks. 26; í æsku ok bernsku, 596. fyrir œsku sakir, Grág. i. 410.
compds:
æsku-aldr, m. childhood. Fms. x. 371. Eg. 202.
æsku-bragð, n. = æskumót. Hkr. iii. 83.
æsku-fullr, adj. youthful, Sks. 114.
æsku-gleði, f. glee of childhood, Fms. ii. 267.
æsku-maðr, m. a youth, Fms. ix. 8, x. 177, Sks. 43, 566, 750.
æsku-mót, m. youthfulness, Fms. xi. 422.
æsku-skeið, n. the prime of life. Grett. 82.
æski-liga, adv. to one’s wish, Art. 77, 88, Pr. 406.
æski-ligr, adj. [Dan. önskelig], to be wished; æskligr sonr, an adopted son, Fms. ii. 196, x. 221:
desirable, to one’s wish, æ byrr.
ÆSKJA, i.e. œskja, t, from ósk; [Engl. wish; Germ. wünschen; Dan. önske]:
—to wish; meiri laun en vér kunnim sjálvir at œskja oss, Ó.H. 209: þess œski ek þér, Clem. 147; þessa œskða ek, 655 xxviii; œskja sér e-s, 677. 23; æsktu sér slíks yfirboða, Bs. i. 136: æskjandi hlutr (gerund.), Eluc. 49; þann sigr sem ek æskta, Al. 170; æskja e-m e-s, to wish for one, Stj. 235; monda ek eigi kunna at œskja (øyskja Cod.) annan veg minn mann, Ó.H. 59; œskja sér eigi framarr, Fbr. 57.
ÆSTA, t, [ást], to ask or ask for, demand, request; æ. e-n e-s, æsta e-n taks, Gþl. 122, N.G.L. i. 47, passim; æsta rannsaks, Gþl. 540 (see tak); æsta e-n vistar, to ask for harbour, Sighvat; æstanda þykkir e-m þess er vant er, a saying, one who asks for what he wants, Sól. (cp. kveðr hverr sinnar þurftar); æstu sér griða, to ask for a truce, safe-conduct, Js. 39; svá sem Norðlendingar æstu hann til, as they asked him to do, at their request, Íb. 16; þeir æstu Goð gjafar við sik, Clem. 149; sem þeir höfðu æst, Íb. 11; svá sem pávinn æsti, Hom. (St.)
æstiligr, adj. desirable; væn kona ok æstilig, MS. 625. 94: girniligr ok æ., 77.
-æta, u, f. an eater; in
mann-æta, a man-eater, cannibal;
hrossa-kjöts-æta, a horse-flesh-eater.
æti, n. [eta, át], an edible thing; in compds, hrá-æti.
II. [A.S. âten], oats; bygg heitir með mönnum, en barr með goðum, kalla vöxt Vanir, æti jötnar, Alm. 33 (a ἅπ. λεγ.)
compds:
æti-sveppr, æti-þang, etc., edible tang or sea-weed, Hjalt.
æ-tíð, adv. at every tide, ever, Magn. 464, Sks. 304; the word is very freq. in mod. usage.
ÆTLA, að, often spelt etla. but ætla, Ld. 32 (vellum); in mod. usage it is often sounded atla: [a derivative akin to Goth. ahjan = to mind, think, and aha = a mind, as also to Germ. achten, O.H.G. ahton; the Northern languages use none of these words, but only the derivative ætla; an old Germ. ahtilon would answer to Icel. ætla; Scot. ettle.]
B. To think, mean, suppose; jarl ætlaði þat, at þær myndi blóta, Blas. 45; munu þeir ætla at vér hafim riðit austr, Nj. 206; forvitni er mér á, hvat þú ætlar mér í skapi búa, Lv. 16; hann ætlaði henni líf en sér dauða, he ettled (expected) life for her, but death for himself, Sturl. iii. 190 C; ekki er til þess at ætla, segir hann, at ek mona skipask við orð ein saman, Fms. xi. 38; ekki þarftú til þess at ætla at ek ganga við frændsemi þinni, 61; verði þér nú at ætla hvárt-tveggja, think of both things, Sks. 285; ef ek á svá mikit vald á þér sem ek ætla, Nj. 10.
2. to intend, purpose; hann kveðsk hafa ætlað ferð sína til Róms, Fms. vii. 155; ek ætla nú ferð mína í Cesaream, 655 xvii. 1; en þat sæti eptir hans dag ætlaði sér hverr sona hans, Fms. i. 7; verðr þat hverr at vinna er ætlað er, … sem ætlað er fyrir, what is allotted him, Nj. 10, 259; ef Guð hefir svá fyrir ætlað, Fms. ix. 507; ætluðu menn Óspaki þat verk, suspected him to have done it, Band. 14; ætlar hann at görask konungr norðr þar, Eg. 71; menn ætluðu til liðs við Þórólf, 98; skautsk at ok ætlaði at höggva fót undan Kára, Nj. 262; ætla til upp-göngu, Fms. vii. 254; hann ætlaði út vindauga, Dropl. 17; ætla e-t fyrir, to purpose, intend a thing, Fms. xi. 256 (fyrir-ætlan); hann lézk þat fyrir sér ætla at ílla mundi hlýða, he was of opinion that …, vii. 141; ek ætla ok at styrkja Gunnar at nokkuru, Nj. 41:
hence with mere notion of futurity, eg ætla að fara, I think to go, I shall go:
in queries, hvað ætli hann ætli sér, what do you think he is thinking of doing? hvað ætli hann ætli sér (sounded hvatl-ann-atli sér? hvatl’-ann-atl’-a’-fara?); á fyrir-ætlaðri tíð, Eluc. 26.
3. to think, guess; en þó má hverr ætla hvílíka mannraun hann hafði, Bs. i. 139:
to calculate, hann tók sér bústað, ok ætlaði þar landeign til, he destined a strip of land for that use, Eg. 735; bera í burt heyit, en ætla vel til alls fjár, they carry the trusses of hay away, but leave enough for the live slock on the farm, Ísl. ii. 140; þeir skolu ætla til heys en eigi til haga, svá sem þeir ætla réttast, Grág. ii. 340; ætla sér hóf, to keep within bounds, Fms. x. 349.
II. reflex. to intend of oneself, purpose; hann ætlask at fara til Jómsborgar, Fms. xi. 88; þá ætlaðisk flokkrinn at brenna bæinn at hringom, x. 388; spurði Brynjólfr hvat hann setlaðisk fyrir, Eg. 156.
☞ In the verse of Sighvat (Fms. vi. 43) ‘ætla’ is, we believe, a corruption for ‘Atla,’ pr. name of a Norse Lagman in Gula, mentioned in Fms. x. 401 (Ágrip ch. 29), and in N.G.L. i. 104; but it is now hardly possible to restore the whole verse, which had already been corrupted in tradition, so that when the compiler of Magnús Saga quoted it, he did not make out the full sense of it. The true context has been pointed out by Maurer in Abhandl. der k. Bayer. Acad. der W. 1872.
ætlan or ætlun, f. thought; eptir ætlan, deliberately, Sks. 119 new Ed.; er þat mikil ætlan (a great instinct) skynlaussar skepnu at sjá, 12 new Ed.; hogson ok ætlan, thought and reason, Mar.
2. design, plan; sú ætlan sem áðr var sett, Fms. ix. 507; tvískiptask í ætlaninni, x. 270; hafa ætlan á um ferðina, xi. 115; þessar ætlanir, iv. 79; þat er engi ætlan, it is no plan, impossible, Nj. 41;
fyrir-ætlan, intention;
á-ætlan, a calculation.
ætlanar-verk, n. a task.
ætni, f. gluttony, Sks. 540, Hom. 24.
ætr, adj. [eta, át], eatable, Hkr. ii. 252, Grág. ii. 122, 192, Bárð. 176;
ú-ætr, uneatable.
ÆTT, f., like sætt (q.v.), the forms vary between átt and ætt; in old writers the latter form is by far the more common; in mod. usage they have been separated, átt meaning a quarter in a local sense, ætt a family: [ætt is akin to Ulf. aihts = τα ὑπάρχοντα; A.S. æhte = property; Early Engl. agte; Germ. acht = patrimony; the root verb is eiga, átti, like mega, máttr; from this original sense are derived both the senses, ætt = a family, and ætt or átt = Scot. ‘airt,’ ‘regio caeli;’ the etymology of átt from átta (eight), suggested at p. 47, col. 1, is too fanciful.]
B. An airt, quarter of the heavens, in gen. dat. pl. átta, áttum; eptir þat sá sól, ok mátti þá deila ættir, Fb. i. 431; átta ættir, eina ætt, Sks. 54; af suðr-ætt, … vestr-ætt, flugu brott í sömu ætt, … ór þeim ættum sem þér þóttu ernirnir fljúga, Ísl. ii. 195, 196; þá drífr snær ór öllum áttum, Edda i. 186 (so also Ub. l.c., but ættum Cod. Worm. l.c.); í allar áttir, Edda i. 182 (ættir Ub. l.c.); norðr-ætt, suðr-ætt, vestr-ætt, austr-ætt, qq. v.; hann skyldi auka ríki sitt hálfu í hverja höfuð-átt, Hkr. i. 49; af öllum áttum, from all ‘airts’ of heaven, Edda 40, Hkr. i. 33; ór ýmissum áttum, Orkn. (in a verse), and so on; see átt, p. 47.
II. prop. what is inborn, native, one’s own, Lat. proprium; one’s family, extraction, kindred, pedigree; áttir, Grág. i. 238, Haustl. 10; allt er þat ætt þín, Óttar heimski, Hdl.; telja, rekja ættir, to trace pedigrees, id.; jötna ætt, id.; órar ættir, Vþm.; komnir af ætt Hörða-Kára, Fms. i. 287; hitt veit ek eigi hvaðan þjófs-augu eru komin í ættir várar, Nj. 2; tvá menn er ættir eru frá komnar, Adam ok Evu, Edda (pref.); dýrra manna ættir, … enginn stærisk af sinni ætt, Landn. 357; er þaðan komin mikil ætt, Eb. 123 new Ed.; hann er orðinn stórum kynsæll, því at til hans telja ættir flestir inir göfgustu menn á Íslandi, 126; Háleygja-ætt, Landn. 255; jarla-ættir, konunga-ættir, biskupa-ættir, etc., passim; ór ættum er ef lengra er rekit, out of the ætt, not genuine, spurious, Edda 124; e-t gengr í ætt, to be hereditary, of habits, character, diseases, or the like, Ó.H. 122; cp. úr-ætta.
compds:
ættar-bálkr, m. = ættbálkr, D.N. ii. 226.
ættar-bragð, n. a family trait, Fms. vi. 220, Ld. 82.
ættar-bætir, m. the betterer of one’s family, Konr., Clem. 142.
ættar-ferð, f. origin, descent, Ísl. ii. 305.
ættar-fylgja, u, f., see fylgja, Þórð. 31.
ættar-færsla, u, f. = ættarferð, Stj. 431, v.l. ættar-gipt, f. the family luck, Fas. ii. 170.
ættar-gripr, m. an heirloom, Fr.
ættar-haugr, m. a family cairn, a family tomb; engi á at grafa í annars ættarhaug, N.G.L. i. 405 (cp. heimis-haugr, Hbl.)
ættar-högg, n. a family-blow, calamity, loss, Þórð. 48.
ættar-laukr, m. the ‘leek of a family,’ the best of one’s family; see laukr.
ættar-menn, m. pl. = ættmenn, Bs. i. 731.
ættar-mót, n. a family likeness; var þar ættarmót með okkr Tryggva konungi, Fms. vi. 388; það er annað ættarmót … við höfum báðir valtan fót, vitum ei nær við dettum, Hallgr.
ættar-nafn, n. an hereditary title; nú vil ek beiða ættarnafns af yðr (viz. king’s title), Fms. vi. 54:
a family name, but not in the mod. Engl. sense, which was unknown to the ancients.
ættar-réttr, m. an hereditary right, Fms. x. 390.
ættar-skarð, n. a loss (by death) in a family, Jb. 24, Sks. 343.
ættar-skjöldr, m. the shield, prop of a family, Stor.
ættar-skömm, f. a family disgrace (of a person), Bárð. 181.
ættar-spillir, m. a family spoiler, disgracer, laggard, Fms. ii. 47.
ættar-stofn, m. a stem, Hkr. iii. 170.
ættar-svipr, m. a family likeness, Art. 71, Fb. iii. 379.
ættar-tal, n. a pedigree, Al. 29:
the name of an historical work, Fagrsk. (begin.)
ættar-tala, u, f. a genealogy, pedigree; fyrir útan ættar-tölu ok konunga-æfi, Íb. (pref.), Fms. ix. 255, 273, x. 13, D.N. iii. 122, passim in mod. usage.
☞ Genealogies (ættir, ættar-tölur, ætt-vísi) form the ground-work of the old Icel. historiography; the ancient Saga-men delighted in them, and had a marvellous memory for lineages; in the Sagas the pedigrees give the clue by which to trace the succession of events, and supply the want of chronology. Whole chapters in the best Sagas, esp. at the beginning of a work, are set apart for genealogies, thus. Nj. ch. 1, 19, 20, 25, 26, 46, 57, 96, 97, 114, 115, 155, as also 47, 57, 58, 106 (begin.), Eb. ch. 1, 7, 8, 12, 65, Ld. ch. 1, 31, 32, Eg. ch. 23, Gullþ. ch. 1, Dropl. S. ch. 1–3, Þorst. hv. ch. 1–3, Þorst. Saga St. (the end), Rafns S. (the end-chapter), Flóam. S. ch. 1 (and esp. the end-chapter), Hænsa Þ. S. ch. 1, Gísl. S. pp. 8, 9, Vapn. S. ch. 3, Ísl. i. 353–362 (Biskupa-ættir), Guðm. S. ch. 1, Árna b. S. ch. 1, Þórð. S. hr. new Ed. (at the end), Fagrsk. 144–148, Orkn. S. ch. 39, 59. In the Sturlunga S. the initial chapters (Sturl. i. 44–55, with which the work of Sturla begins) are devoted to the tracing the families of that time; so also Sturl. i. 202–206, iii. 96, 97. But the chief store-house for genealogical knowledge is the Landnáma, which contains about 5000 pr. names, of which perhaps a third are names of women.
ættaðr, part. by birth; ættaðr vel, well-born, of good family, Nj. 224; góðar nornir ok vel ættaðar skapa góðan aldr, Edda 11; hón var ættuð ór Mostr, Fms. i. 14; ættaðr fyrir vestan haf, having one’s family west beyond the sea, Grett. 84 A.
ætt-barmr or ætt-baðmr, m. a lineage, stem, Lex. Poët.
ætt-bálkr, m. lineage, family, Fas. i. 387: = frændbálkr.
ætt-bogi, a, m. lineage, = áttbogi, Fms. i. 287, Bret.
ætt-borinn, part. by birth, born; vel æ., well-born, of good family, Eg. 337, Fms. i. 14; þar æ. í Þrándheimi, a native of Th., ix. 231:
legitimate, sonr æ., Js. 66; vera æ. til e-s, to be born to, entitled to by birth; æ. til lands þessa, a rightful heir of the land, Fms. vii. 18; æ. til konungdóms, 280.
ætt-bætir, m. a betterer of one’s family, Edda (in a verse).
ætterni, n. family, descent, extraction; ætterni mitt ok mik sjálfan it sama, Fm. 4; telja æ. til e-s, to reckon one’s pedigree from, Fms. x. 389; ekki var margra manna vitorð á hans æ. (origin), 391: þar var nokkvot æ. hans (family), id.; suðr í Fjörðum, þar er æ. hans allt, Eg. 50, Ó.H. 30.
ætternis-stapi, a, m. a mythical name of a rock; for this legend see Gautr. S. ch. 1, 2, cp. Pliny’s Hist. Nat. iv. ch. 12.
ætt-fólk, n. relations, kinsmen, Stj. 190, passim.
ætt-fróðr, adj. well-versed in pedigrees, Fms. viii. 235.
ætt-fræði, f. the science of genealogies.
ætt-fylgja, u, f. a family characteristic; see fylgja.
ætt-færsla, u, f. adoption (?), Stj. 431.
ætt-geigr, m. a family calamity or accident, Vápn. 5.
ætt-gengr, adj. characteristic of one’s family, inborn in the blood; e-m er e-t ættgengt, Eg. 226, Ó.H. 144, Sturl. i. 116.
ætt-góðr, adj. of good family, Art. 97, Lex. Poët.
ætt-gæði, n. goodness of origin, rank, high birth, Magn. 434.
ætt-göfgi, f. nobleness of birth.
ætt-göfugr, adj. of noble extraction, Lex. Poët., freq.
ætt-hagi, a, m. = átthagi (p. 47), Fms. vii. 134, ix. 526, Þiðr. 149.
ætt-hringr, m. lineage, pedigree, Landn. (App.) 356, 357.
ættingi, a, m. a kinsman (= áttungr II), Str. 16, 48, Stj. 332, Karl. 318, freq. in mod. usage.
ættingr, m. a quarter of the heaven, = átt (or ætt); af ættingi vestrs í ætting suðrs, 732. 4.
ætt-jörð, f. a native county, O.H.L. 41, freq. in mod. usage; cp. áttjörð.
ætt-kvísl, f. a line, branch of a family; í annari ættkvíslinni, Gþl. 237.
ætt-land, n. one’s native land, Fms. i. 82, vi. 21, xi. 437, Lex. Poët.
ætt-leggr, m. a stem, lineage, Stj. 43; trygð ok skeytt undir mik ok minn ættlegg, my lineage, N.G.L. ii. 97.
ætt-leiða, d, to lead into one’s lineage, adopt, N.G.L. ii. 80 sqq., D.N. passim.
ætt-leiðing, f. adoption, the rite is described in N.G.L. i. 31; ættleiðings sonr, an adopted son, Jb. 133.
ætt-leiðingr, m. an adopted person, N.G.L. ii. 80.
ætt-leifð, f. a patrimony, of land, estate (see leifð); þeir menn hafa setið yfir eignum várum ok ættleifð, Fms. i. 223, x. 280, Orkn.; á órar ættleifðir, our native land, Sturl. ii. 55 (in a verse), passim.
ætt-lera, adj. = ættleri; lítils háttar ok ættlera, Fb. i. 472; sú þjóð mundi mjök vera æ. ok kunna ekki at berjask, Bret. 189.
ætt-leri, a, m. a degenerate person, discredit to a family, Al. 2, Stj. 81; æ. ok skræfa, Fms. ii. 47; lítils háttar konungr ok mjök æ., 292.
ætt-liðr, m. a link in a pedigree, Post.
ætt-menn, m. pl. kinsmen, Stj. 64, 414, 496, 502, Fms. i. 6, Ó.H., and passim.
ætt-nafn, n. a family name, i.e. a (Christian) name usual in a family; hví léztu sveininn Magnús heita? ekki er þat várt æ., Ó.H. 123.
ætt-niðr, m. a descendant, Lex. Poët.
ætt-rif, n. = ættleggr; vórt ættrif … æ. þeirra Adams ok Evu, 655 xi. 1, 15; or ættrifi Arons, Hom. (St.)
ætt-rækinn, adj. pious towards one’s family.
ætt-rækni, f. piety towards one’s kindred.
ætt-smár, adj. of low extraction, Fms. iv. 26, vii. 166, Eg. 23.
ætt-stórr, adj. high-born, Nj. 192, Eg. 99, Fms. vii. 103, Ísl. ii. 5.
ætt-stuðill, m. a ‘family prop,’ = áttstafr, Lex. Poët.
ætt-stœri, n. greatness of extraction, Barl. 189.
ættum-góðr, adj. = ættgóðr, Lex. Poët.
ætt-víg, n. a law term, manslaughter committed within one’s own family, the slaying one’s own kinsman, Fms. x. 152, Orkn. 24, Ld. 258, Sighvat (Ó.H. in a verse).
ætt-vísi, f. knowledge of genealogies, Fms. vii. 102, Bs. i. 91, Bárð. 164 (áttvísi, id., Skálda 161, 169).
ætzka, u, f. [ætt], relationship, kinship; hann var nokkut í æzku við erkibiskup, Fms. ix. 390.
ætzkaðr, part. native (cp. Lat. oriundus); æzkaðr ór héraði því er heitir …, Greg. 58, Post. (Unger) 227 (ætzkaðr); þaðan æ., Hom. 107; hón var æzkuð ór Mostr, Hkr. i. 118; peir er æzkaðir váru um Kjöl norðan, 137; hann var etzcaðr (sic) of Ögðum, Ó.H. 49, 50.
æ-verandi, part. everlasting, Hom. 107.
æ-verðligr, adj. (æverð-liga, adv.), everlasting, D.N.
ÆXA, i.e. œxa, [causal of vaxa, óx], to make to wax, cause to increase; œxa sköp, Am. 2; æxtu öldrykkju, 75; með fé þat eða þat er hann hefir af því œxt, Grág. i. 96; nú hefir þeim fleirum œxt verit féit eða gefit, 173; vér höfum mikinn auð œxtan á smíðum várum, Post. 223.
œxl, n. (mod. æxli), an excrescence, medic.; hón hafði œxl mikit … var hönd hans heil, en horfit æxlit, 655 xxii. B. 1; freq. in mod. usage.
æxla = æxa, i.e. œxla (spelt eoxla, Rb. 104):
—to make to increase; þat æxlti mjök úþokka þeirra, Ver. 16; æxla ríki sitt, Ing. 6; mínki heldr enn ægsli (sic) minn vöxt, Thom. 378; sem hér megu líkamligan eld œxla, Greg. 77; þeir æxltu (æxlztu) mikit rétt þeirra, Bs. i. 157; æxla göngu sína, Rb. 104.
2. to eke out, multiply, esp. to make to increase by breeding; hans atkvæði. má ekki æxla, Skálda 168; hann létzk mega æxla sér fé af bauginum, ef hann héldi, Edda 73; en ef þau æxla fé ór öreigð, Grág. i. 335; af aurum sínum æxla þeir hvern dag andlegt verkkaup, Greg. 32; Heliseus æxlaði fæðslu, Stj.; æxla ættir sínar, Sks. 12 new Ed.: and in mod. usage, æxla kyn sitt, to increase, multiply.
3. reflex. in the mod. phrase, það hefir æxlast svona, or, það hefir æxlast vel úr því, it has turned thus, of getting better from a hopeless state.
æxling, f. an increase, Greg. 26; til æxlingar kvala sinna, Post. 209.
ÆZLI, n. [áta, from eta, át; Dan. aadsel; cp. Germ. aas], carrion; örnu æzli fegna, Gkv. 2. 8; nú er örninn gamli floginn á æzlit, Eb. 188; þar sem nóg er æzlið, Fas. ii. 265 (Ed. ægslað, æxlið, v.l., erroneously).